Otwarty dostęp
Otwarty dostęp (ang. open access) – w szerokim rozumieniu dotyczy powszechnego, zdalnego dostępu do treści (zarówno publikacji, jak i danych badawczych) z możliwością ich bezpłatnego ponownego wykorzystania z poszanowaniem praw autorskich. Jest to zarazem niezbędny warunek zaistnienia otwartej nauki.
Z punktu widzenia prawa otwarty dostęp dzieli się na:
- otwarty dostęp gratis – udostępnianie treści w granicach określonych przepisami prawa autorskiego o dozwolonym użytku, czyli z ograniczeniem wykorzystania do własnych potrzeb, w celach dydaktycznych lub na potrzeby cytowania w publikacji naukowej;
- otwarty dostęp libre – udostępnianie treści w domenie publicznej lub na licencjach umożliwiających nieograniczone, nieodpłatne i niewyłączne z nich korzystanie, z zobowiązaniem (z wyjątkiem domeny publicznej) przekazania informacji o twórcy, przedmiocie licencji oraz o jej postanowieniach, lub także posłużenia się taką samą licencją w utworach zależnych. Taki najwyższy stopień otwartości gwarantuje domena publiczna i wolne licencje Creative Commons (CC BY oraz CC BY-SA).
Ze względu na sposób udostępniania treści otwarty dostęp może być realizowany na zasadzie różnych modeli, z których trzy główne to:
- złota droga otwartego dostępu (gold open access) – zapewnienie otwartego dostępu gratis albo libre przez wydawcę poprzez publikację utworu w czasopiśmie pobierającym opłaty autorskie (article processing charge, APC);
- diamentowa/platynowa droga otwartego dostępu (diamond open access) – jest formą złotej drogi, przy czym różni się od niej brakiem opłat autorskich (APC);
- zielona droga otwartego dostępu (green open access) – zapewnienie otwartego dostępu gratis albo libre przez autora poprzez (samo) zdeponowanie utworu w repozytorium.
Repozytorium – narzędzie informatyczne służące do (samo) publikowania, (samo) archiwizacji i udostępniania bieżącego dorobku naukowego. Można wyróżnić dwa główne typy repozytoriów:
- repozytorium instytucjonalne – służące do (samo) publikowania, (samo) archiwizacji i udostępniania bieżącej twórczości intelektualnej społeczności akademickiej związanej z daną instytucją;
- repozytorium dziedzinowe – służące do (samo) publikowania, (samo) archiwizacji i udostępniania treści związanych z określoną dziedziną nauki bez względu na miejsce ich powstania.
W przypadku deponowania publikacji w repozytorium przydatne może być rozróżnienie ich wersji:
- preprint – wstępna wersja publikacji przed recenzją naukową i upowszechnieniem w oficjalnej wersji wydawcy;
- postprint – recenzowana naukowo ostateczna wersja publikacji przed upowszechnieniem w oficjalnej wersji wydawcy;
oraz korzystanie z baz polityk wydawniczych, czyli platform gromadzących informacje o zasadach dalszego udostępniania publikacji przyjętych przez wydawców różnych czasopism:
- Sherpa Romeo (niestety, polskich czasopism i wydawców jest tam wciąż niewiele)
- Baza polityk wydawniczych polskich czasopism naukowych (platforma prowadzona przez zespół Biblioteki Politechniki Gdańskiej),
a także z pomocy interaktywnej strony internetowej stworzonej przez zespół Platformy Otwartej Nauki, która umożliwia łatwe uzyskanie podstawowej wiedzy o prawnych aspektach otwartego dostępu, przydatnej dla autorów, wydawców, jednostek naukowych oraz instytucji finansujących badania:
Dokumenty i materiały na temat otwartego dostępu zamieszczone na stronie Ministerstwa Edukacji i Nauki:
- dokumenty (w tym Kierunki rozwoju otwartego dostępu do publikacji i wyników badań naukowych z 2015 r.)
- materiały
Dodatkowe informacje:
Oddział Otwartych Zasobów Nauki Biblioteka Główna SGGW, pokój nr 132
dr Agnieszka Adamiec, mgr Dominika Semeniuk tel. 22 59 35 720, e-mail – otwartanauka@sggw.edu.pl